Opvallend genoeg was de film met de meeste culturele impact deze feestdagen niet Wonka maar een duistere streamingthriller. Wat zegt het door nostalgie doordrenkte Saltburn over de tijdsgeest?
Incrowd
De satirische thriller Saltburn, geregisseerd door Emerald Fennell (Promising Young Women), gaat over universiteitsstudent Oliver die geobsedeerd raakt door zijn populaire medestudent Felix. De twee tegenpolen raken bevriend en spenderen een bewogen zomer op het landgoed van Felix’ vermogende, excentrieke familie. Barry Keoghan speelt Oliver, een zwijgzame jongen uit een lagere sociale klasse die met hulp van een studiebeurs op Cambridge terecht is gekomen. Jacob Elordi (vooral bekend van Euphoria) speelt de charmante maar ietwat naïeve Felix. De critici waren verdeeld over Saltburn. Vooral over de talrijke controversiële scènes (waaronder een scène waarin Oliver een menstruerende vrouw beft) kwamen recensenten niet tot consensus. De een vond ze sensueel en origineel, de ander smakeloos en over-the-top. De gemiddelde kijker werd er echter wel enthousiast van: de choquerende scènes werden op Instagram en Tiktok gretig besproken en fungeerden als een soort incrowd-kennis. Alleen als je de film had gezien kon je meepraten. Daarnaast werkten de scènes als afschrikmiddel voor boomers en conservatieve kijkers, de film is duidelijk gericht op een jonge generatie met progressieve waarden. Dat blijkt verder uit de homo-erotische sfeer en het feit dat veel vrouwelijke filmfanaten op Tiktok de film omarmden als geslaagd voorbeeld van de ‘female gaze’. De aspecten waarop de film in recensies werd afgerekend, zoals het rommelige plot, werden door jonge vrouwelijke influencers juist als pluspunten beschouwd. Zo omschreven ze de film als ‘messy but in a good way’ en ‘delightfully chaotic.’
Nostalgische waas
Een praktische verklaring voor het plotse succes van Saltburn, is haar verschijningsdatum, de vrijdag voor de kerstvakantie. Na een gematigd succesvolle bioscooprelease in Amerika, werd de film maanden later een van de best bekeken producties op Prime Video. Ongetwijfeld heeft ook de indrukwekkende cast bijgedragen aan het verlate succes. Hoofdrolspelers Barry Keoghan en Jacob Elordi zijn beide opkomende sterren met een grote fanbase. Verder bestaat de cast uit Hollywoodveteranen Rosamund Pike, Richard E. Grant en Carey Mulligan, wat de buzz verder vergrootte. Wie op zoek is naar een maatschappelijke verklaring voor het (culturele) succes van de film, komt snel uit op de nostalgische waas die over Saltburn hangt. De film speelt zich af in 2006, het welvarende tijdperk net voor de financiële crisis. Een tijdperk waarin menig millennial positief op zal terugblikken. Het is het laatste zorgeloze decennia voordat de ene na de andere crisis (en daarbovenop ook nog een pandemie) de kop op stak. Met Saltburn kunnen jongeren zich bovendien twee uur onderdompelen in dat voortvarende tijdperk, waarin het internet bovendien nog een spannende nieuwigheid was in plaats van een verslavend en polariserend fenomeen waar niemand meer zonder kan.
Murder on the dance floor
De soundtrack, die bestaat uit zorgvuldig gekozen dance- en indietracks uit de 00s, draagt verder bij aan de nostalgische sfeer. De nummers zijn kenmerkend voor de (over)geproduceerde geliktheid en losbandige muzikale stijl van het tijdperk, maar gelijktijdig lenen ze zich verdacht goed als bombastische Tiktok-sounds. Slotnummer Murder on the Dancefloor van Sophie Ellis-Bextor bestormde na tweeëntwintig jaar zelfs weer de hitlijsten nadat het nummer viral ging op Tiktok. De zangeres bedankte de film voor de onverwachte heropleving van haar vergeten hit. Dat ook de aristocraten, die Saltburn zo genadeloos te kakken zet, de hype niet ontging, bleek uit een Tiktok-trend die gebruik maakte van Sophie Ellis-Bextors hit. Daarin lieten rijke jongeren hun decadente woningen en kerstmaaltijden zien, om zo een link te leggen tussen hun eigen levensstijl en die zoals te zien in de film. Andere gebruikers reageerden weer door de ironie achter deze video’s te benoemen. Dat de Tiktok-gebruikers de populariteit van Saltburn gebruiken om op te scheppen met hun welvaart, getuigde volgens hen van toondoofheid en een totaal gebrek aan zelfreflectie.
Dark academia
Verder is opvallend dat de film het analoge academische leven verheerlijkt, en dan vooral op visueel vlak. Het eerste deel van de film, dat zich op de campus van Oxford University afspeelt, is op locatie geschoten en vrijwel volledig vrij van computers en telefoons. De film wordt nu al beschouwd als canon voor fans van ‘dark academia,’ een nicheterm voor mensen die een academische, intellectuele levenswijze en klassieke idealen en literatuur verheerlijken. Het is geen toeval dat de film barst van de referenties naar de klassieke oudheid, schilderkunst en Griekse mythes. Diverse Tiktok-gebruikers maakten video’s waarin ze bespreken hoe de film een verlangen bij hen oproept terug te keren naar een tijd waarin het leven nog overzichtelijk en internetloos was. De personages in de film ontmoeten elkaar terloops, op campus en in overvolle cafés. Nostalgie is van alle tijden, maar dat Emerald Fennell haar tweede film in korrelig 35mm film opnam, lijkt een bewuste keuze te zijn die een collectief verlangen naar een meer analoge tijd representeert. Ondanks haar bloederige karakter werkt de film als escapistische fantasie van een socialer en minder complex tijdperk, ook voor jongeren die nog luiers droegen in 2006.
Welvaartskloof
Dat een satirische film over een Britse jongen uit een lagere sociale klasse die probeert op te klimmen anno 2024 aanslaat, is niet verwonderlijk. In tijden waarin de welvaartskloof alsmaar groter wordt en inflatie het leven voor de middenklasse plots veel duurder heeft gemaakt, fungeert de ongemakkelijke vriendschap tussen Oliver en Felix als metafoor voor de economische problemen van de samenleving. Het hoofdpersonage Oliver gebruikt slinkse maniertjes om zich een levensstijl toe te kennen die decadenter is dan zijn eigen portemonnee (of die van zijn ouders) toelaat, terwijl nepobaby Felix hem al bij één misstap de deur kan wijzen. De film zet de aristocratische familie van Felix neer als een stel archetypische idioten, die het contact met de werkelijkheid kwijt zijn en zich maar wat graag laten manipuleren. Daarmee voelt de film als een moderne versie van The Talented Mr. Ripley (1999) waarin óók een gecalculeerde jongeman poogt om het leven van een welvarende leeftijdsgenoot over te nemen.
Wenkbrauwpiercing
Saltburn heeft ook op het gebied van fashion impact gemaakt. De kostuums uit de film kregen op social media en binnen de fashion scene veel lof. Niet verwonderlijk, gezien de kleding die gedragen wordt door de hoofdpersonages perfect aansluit op de reeds populaire y2k-trend. Een hardnekkig modeverschijnsel waarin hoofdzakelijk Gen-Zers hun kledingstijl inspireren op fashion uit de late jaren negentig en de 00’s. De esthetiek wordt gekenmerkt door zijn gedurfde, speelse en futuristische mode-elementen, geïnspireerd op de technologische vooruitgang en rave-cultuur.
Een voorbeeld van een modetrend die direct aan Saltburn is te linken, is de plotse comeback van de wenkbrauwpiercing. Elordis personage Felix draagt een puntige versie van het sieraad, zoals je die veel zag in de emo- en punkscene van de 00’s. Nu duikt het sieraad op in video’s van trendwatchers en influencers. De laatstgenoemde acteur beschouwen diezelfde trendwatchers inmiddels als Hollywoods nieuwe IT-man. Terwijl Gen Z favoriet Timothee Chamalet zich met een kaskrakers als Dune en Wonka lijkt weg bewegen van het indie-genre, omarmt Elordi die positie juist zijn rollen in Saltburn en Sofia Coppola’s Priscilla. Verder lijken de looks uit thriller te zullen bijdragen aan de heropleving van ‘Indie sleaze’ en ‘heroin chique’ in 2024. Verwacht zwaar opgemaakte ogen, warrige kapsels en metallic kleuren op chaotische, extravagante feestjes zoals in de slotscene van Saltburn.
Saltburn kwam op precies het juiste moment en werd een viraal fenomeen op Tiktok. Zowel qua thema’s als sluit de film perfect aan bij een generatie die zo gedesillusioneerd is met het heden dat het niet anders kan dat teruggrijpen op het verleden. Toch schuilt er ook iets verontrustend in het feit dat zo’n duistere, cynische film een instant klassieker werd voor de Tiktok-generatie. Ondanks de grote focus op de esthetiek van Saltburn, herinnert de film de kijker eraan dat al die oppervlakkige schoonheid slechts een afleiding zijn van een desastreuze afloop. Saltburn is in sommige opzichten vergelijkbaar met The Great Gatsby. Waar je The Great Gatsby kan beschouwen als een weergave van excessieve welvaart van the roaring twenties en waarschuwing voor de beurscrash, daar is Saltburn een cynische terugblik op de 00s en de dreigende financiële crisis van 2008. Beide zijn bitterzoete verhalen over de allerrijksten, die dansen op het randje van de afgrond.
Door Jelle Havermans. Volg me op Instagram.